Şalter Tipleri: Özellikleri ve Birbirleri ile Karşılaştırmaları

Elektrik ve elektronik dünyasında aksaklıkların yaşandığı birçok durum vardır. Bu aksaklıklar binalarda, ofislerde, evlerde, okullarda, endüstrilerde ciddi hasarlara yol açar. Güvenlik önlemleri alınsa da gerilime ve akıma tam anlamıyla güvenmek doğru değildir. Şalterler takıldıktan sonra akımın ani yükselişini kontrol edebilmek mümkün olur ve muhtemel bir kaza önlenebilir. Şalterler (devre kesiciler de denebilir), elektrik sisteminin kalbi gibidir. Sistemin güvenlik derecesine ve tipine göre farklı türde devre kesiciler kullanılır. Şalter tipleri ve bunların önemini ayrıntılı olarak inceleyelim.
Şalter Tipleri
En çok kullanılan şalter tipleri ve özellikleri şunlardır:
1. Termik manyetik şalter
Termik manyetik şalter, adından da anlaşılabileceği gibi sistemleri termik ve manyetik aşırı akımlara karşı korur. Sistemde istenmeyen bir akım yükselmesi olduğunda devreyi keserek koruma sağlar. Arıza giderildiğinde de üzerindeki mandal veya kol sayesinde tekrar devreye alınabilir. Hem koruma hem de ayırma işlemini üstlenir. Genellikle 1600A’lik akım seviyesine kadar üretilir. Termik manyetik şalterler kendi içerisinde sabit, ayarlanabilir, elektronik ve sadece manyetik özellikli olarak 4 farklı tipe ayrılır.

a. Sabit tip termik manyetik şalter
Sabit tip termik manyetik şalterlerde termik ve manyetik akım aralığı ayarlanabilir özellikte değildir. Ayrıca kısa devre koruması için zaman gecikmesi ayarı da yapılamaz. Bu nedenle sabit tip veya ayarsız şalter adını da almıştır.
Termik şalterlerde selektivite işlemleri için termik ve manyetik akımın açma aralığı ve süresi ayarlanmak durumunda kalınabilir. Ancak bu durum sabit tipler için geçerli değildir. Sabit tiplerin kısa devre kesme kapasitesi değerleri de nispeten düşüktür. Ayrıca bazı aksesuarlar da bu tip şalterlere montajlanamaz. Örneğin bazı markaların sabit tip şalterlerine motor mekanizması takılamadığı için şalter kapamaya hazır hale getirilemeyeceğinden transfer panolarında iki şalteri enversör çalıştırmak mümkün olmaz.

b. Ayarlanabilir termik manyetik şalter
Ayarlanabilir tip termik manyetik şalterlerde termik ve manyetik akım aralığı ayarlanabilir yapıdadır. Bu nedenle ayarlı şalter olarak da adlandırılır. Ayarlanabilir şalterlerde aşırı akım ve kısa devre akım değerleri nominal akımın belirli kartlarına göre ayarlanabilir. Sabit tipe göre daha kapsamlı bir şalterdir.

c. Elektronik termik manyetik şalter
Elektronik termik manyetik şalterlerde termik ve manyetik ayarlar dip switchli veya tam elektronik bir ünite ile yapılır. Hata akımlarının açma seviyeleri nominal akımın katları şeklinde elektronik ünite vasıtasıyla rahatlıkla gerçekleştirilir. Termik manyetik şalterin en kapsamlı olanı elektronik şalterlerdir. Çok çeşitli koruma üniteleri ile güç dağıtımı, jeneratör koruma, motor koruma ve yüksek nötr koruma gerektiren uygulamalarda kullanılabilir. Haberleşme özelliği de entegre edilerek şalter daha fonksiyonel hale getirilebilir.

d. Manyetik şalter
Manyetik şalter sadece kısa devre korumasına sahiptir. Termik koruması yoktur. Motor uygulamalarında kullanıma uygundur. Özellikle yangın panolarında sıklıkla karşımıza çıkar.
2. Kaçak akım korumalı şalter
Normal bir termik manyetik şalterde sadece aşırı akım ve kısa devre korumaları yapılır. Kaçak akım korumalı şalterlerde ise bu özelliklere ek olarak kaçak akım koruması da yapılabilir. Bu tip şalterlere G korumalı şalter denir. Bu tip şalterler üzerinden kaçak akımın hassasiyet değeri potansiyometreler veya elektronik üniteler yardımıyla ayarlanabilir.
3. Açık tip şalter
Açık devre kesici, esas olarak yüksek akımın enerjilendirilmesi ve kesilmesi için alçak gerilim devresini korumak amacıyla kullanılan bir devre kesicidir. 6300A’e kadar sabit tip ve çekmeceli tip olmak üzere üretimleri mevcuttur. Yüksek akımları kesebilme özellikleri olduğundan yüksek kesme kapasitesi etiket değerlerine sahiptir. Üzerlerine çok sayıda mekanik ve elektriksel aksesuar takılabilir. Tüm korumaları hassas bir şekilde elektronik üniteler vasıtasıyla ayarlanabilir ve haberleşme yapabilmeleri sağlanabilir. Fiyatları diğer şalter tiplerine göre oldukça pahalıdır. Açık devre kesiciler esas olarak elektrik santrallerini ve endüstriyel tesisleri kontrol etmek için kullanılmaktadır. Bunun nedeni, düşük voltajlı ekipmanı kontrol etmede iyi olmalarıdır. Bu nedenle endüstriyel tesislere, kapasitörlere, elektrik makinelerine ve jeneratörlere koruma sağlayabilirler.

4. Motor koruma şalteri
Motor koruma şalteri motor yol verme uygulamalarında kullanılmak üzere özel olarak tasarlanmış şalter tipidir. Fonksiyon olarak termik manyetik özelliklidir ancak boyut olarak daha küçüktür. Ayrıca kesme kapasiteleri de nispeten yüksektir. Motorda bir faz kaybı olduğunda koruma yapabilir. Kısa devreye karşı reaksiyon süreleri oldukça hızlıdır.

5. Otomatik (Minyatür) şalter
Otomatik sigorta olarak da adlandırılır. Konut uygulamalarında kullanımı yaygındır. Kompakt yapılıdır ve fiyatları uygundur. Aşırı akım ve kısa devre koruma özelliğini düşük kesme kapasiteleri ile sağlar. Evlerinizdeki sigorta kutusunu açtığınızda bir minyatür şaltere rastlamanız mümkündür. Aşırı akım durumunda enerjiyi keser ve arıza giderildikten sonra üzerindeki mandal vasıtası ile tekrar devreye alınır.

Not:
Bir ürünün şalter olarak adlandırılması için mutlaka koruma yapması gerekmektedir. Örneğin piyasada pako şalter ve ayırıcı şalter adı ile ürünler satılmaktadır. Bu ürünlerin adlarında şalter tabiri geçse de bu ürünler şalterden daha ziyade ayırıcı olarak adlandırılmaları daha doğru olacaktır.