Elektrik çarpması nasıl olur? Elektrik çarpmalarında ilk yardım
Elektrik çarpması nedir?
Bir kişinin bir elektrik enerjisi kaynağıyla temas etmesi durumunda elektrik çarpması meydana gelir. Elektrik enerjisi vücudun bir bölümünden akıp çeşitli şoklara neden olur. Elektrik enerjisine maruz kalmak hiçbir yaralanma ile sonuçlanmayabilir veya tahrip edici hasara, daha da kötüsü ölüme neden olabilir.
Aşağıdaki EKG grafiği çarpılmadan öncesi ve sonrasındaki kan basıncının nasıl değiştiğini gösteriyor. Görüldüğü gibi yaşam fonksiyonları ciddi zarar görebiliyor.
Elektrik çarpması nasıl olur?
Elektrik akımı bir yol bulduğu zaman akmaya ve devreyi tamamlamaya meyillidir. Elektrik enerjisine kapılan birisinin vücudu iletken görevi görür. Elektrik akımı vücudun bir noktasından girip, vücudu bir iletken gibi kullanıp, yere de basıldığından dolayı toprağa doğru akmak ve devreyi tamamlamak isteyecektir. Tabii ki bu durumda üzerinizde geçici veya kalıcı hasarlar bırakacaktır.
(Bu noktada biraz beyin jimnastiği yapalım ve elektrik kablolarına konan kuşların neden elektriğe kapılmadığını sorgulayalım. Bunun sebebi kuşların ayaklarının yere basmamasıdır. Elektrik akımı devreyi tamamlayamamakta; yani açık devre gibi davranmaktadır. Bu yüzden kuşlar akıma kapılmazlar)
Canlılar iki şekilde elektrik akımına maruz kalırlar:
- Direkt temas: Enerjili iletkenlere dokunulduğunda (Yani açık bir kabloya dokunulduğunda ya da priz girişlerine metal bir cisimle temas edildiğinde)
- Endirekt temas: Üzerinde kaçak olan bir elektrik cihaza dokunulduğunda (Çamaşır makinesi gibi cihazların üzerinde bir kaçak olduğunu ve buna dokunulduğunu varsayalım)
Direkt temas tabii ki daha tehlikelidir. Çünkü endirekt temasta kaçağın seviyesini dokunulan makineyle az da olsa paylaşılmış olur. Hepsi vücudun üzerinden geçmez.
Elektrik çarpmasının insan vücudundaki etkileri
Elektrik çarpması sonrası yaralanmaların derecesi pek çok değişkene bağlıdır. Bunlar:
- İnsan vücudundan geçen akımın tipi (AC veya DC)
- Dokunma gerilimi
- İnsan vücudundan geçen akımın miktarı (miliamper veya amper cinsinden)
- İnsan vücudunun direnci (Ohm cinsinden)
- Akımın vücutta dolaşma süresi
- Elektriğin insan vücudunda izlediği yol
şeklinde sıralanabilir..
Bu noktada şunu özellikle belirtmekte fayda var. İnsan vücuduna zarar veren gerilim değil akımdır. Yani insan vücudu üzerinden geçen akım tahribat yaratır. Aslında akım gerilimin bir bileşkesidir. Gerilim olmadan akım da olmaz; ama ortada bir de direnç faktörü vardır.
Basitçe şöyle izah edelim:
Ohm kanununda V=I x R diye bir formül vardır. (V=Gerilim, I=Akım, R=Direnç) Bu formüle göre devrede sabit bir gerilim altında direnç artarsa akım düşer. (Tabii ki bu hesap alternatif akımda daha faklıdır ama aynı kural alternatif akım için de geçerlidir.)
Yani insan vücudunun belli bir direnci vardır. Sabit bir gerilim altında direnç artırıldığı zaman akım düşeceğinden dolayı vücut direnci artırılarak akımın şiddeti azaltılabilir. Yani üzerinde elbise olan, ayağında plastik ayakkabısı olan, fiziksel olarak daha iri yapılı olan bir kişi daha az akıma maruz kalır. O yüzden elektrikçiler elektrik çarpması durumunda dirençleri artabilsin ve akıma daha az maruz kalsınlar diye özel ayakkabılar, kıyafetler, eldivenler kullanırlar.
Yapılan araştırmalara göre insan vücudunun direnci yaklaşık 1000 Ohm ile 5000 Ohm arasındadır. Çeşitli faktörler bu direnci değiştirmektedir. Bunlar:
- Ayakkabısız, ıslak zeminde bulunan ve ıslak vücutlu birisinin direnci 1000 Ohm civarındadır. (Özellikle banyoda direncinizin çok düşük olduğunuzu aklınızda bulundurun. Banyodaki aletlerin kaçak oluşturmaması çok çok önemli. Ya da uyandığınızda evinizi su bastığını gördünüz. Asla ıslak zemine basmayın. Zemin elektrik yüklü olabilir.)
- Ayakkabılı, kuru bir ortamda bulunan ve kuru vücutlu birisinin direnci 5000 Ohm civarındadır.
İnsan için tehlikeli olan akım seviyesi 25…30mA’den sonrasıdır. Bu yüzden evlerde kullanılan kaçak akım koruma cihazlarının kaçak akım koruma sınırları 30mA’dir. Bu cihazlar kaçak tehlikeli boyuta ulaşmadan çok kısa bir süre içinde devreyi kestirip akımın insan üzerinden akmasını engellerler. Evlerinizde kaçak akım cihazı olması hayati derecede önemlidir. Bu 30mA değerini baz alıp insan ortalama direncini ortalama 2000 Ohm olarak alırsak 30mA x 2000 Ohm= 60V’tan sonrası insan için tehlikelidir diyebiliriz. Bu hesap DC akım için geçerlidir.
Tabii ki bu değer tüm vücut içindir. Vücudun dizden ya da kalçadan aşağısı bir elektrik akımına kapılırsa akım yere ulaşana kadar direnç az olacağı için daha yüksek bir akıma maruz kalınır.
Şimdi vücuttan geçen akımın zamanla değişimini gösteren aşağıdaki grafiği inceleyelim. (Alternatif akım için)
1.bölge: Zararsız.
2.bölge: Genelde zararsız ama psikolojik olarak etkileyebilir.
3.bölge: Genelde organik bir zarar beklenmez. Kas kasılmaları, kramplar, nefes almada zorluk yaşanır.
4.bölge: Kalp karıncığının çok fazla ve düzensiz titreşmesi (ventriküler fibrilasyon) artar. C2’de %5, C3’de %50, C3’ün sağında %50’nin de üzerinde. Akım arttıkça kalp durması, solunum durması ve şiddetli yanıklar gibi patofizyolojik etkiler oluşabilir.
Sonuç olarak üzerinizden geçen akımın ve gerilimin miktarı, giydiğiniz kıyafetler, hangi ortamda olduğunuz, akımın vücutta izlediği yol ve vücutta kalma süresi çarpılmanın şiddetini belirleyen faktörlerdir.
Elektrik çarpması nasıl önlenir?
Elektrik çarpmalarına karşı alınacak önlemler şunlardır:
- Elektrik işleriyle uğraşırken sigortalar mutlaka kapatılmalıdır.
- Elektrik işleriyle uğraşırken yalıtkan materyaller kullanılmalı ve eldivenler, özel ayakkabılar giyilmelidir. Alüminyum veya çelik merdiven kullanılmamalıdır. Ahşap ya da cam elyaf merdivenler tercih edilmelidir.
- Islak eller ile elektrik prizlerine ve düğmelerine dokunulmamalıdır.
- Çocuk korumalı prizler tercih edilmelidir. Banyolarda kapaklı prizler kullanılmalıdır.
- Üçlü prizler ortamı su basma ihtimali de göz önünde bulundurularak yerde bırakılmamalıdır.
- Tesisatlarda mutlaka kaçak akım koruma röleleri kullanılmalıdır.
- Yıpranmış, izolasyonu bozulmuş kablolar ve kırık fişli ekipmanlar kullanılmamalıdır.
- Devreden bir kondansatör çıkarırken dikkatli olunmalıdır. Bir kondansatör enerji depolar ve çıkarıldığında doğru şekilde boşalmazsa kolayca elektrik çarpmasına neden olabilir.
Elektrik çarpması sonrasında yapılması gerekenler
- Yüksek elektrik şokuna maruz kalan birine yardım edecekseniz, benzer bir elektrik şokunun ikinci kurbanı olmamaya çok dikkat etmeniz gerekir. Yüksek gerilime sahip bir hat yere düşerse, hattın ucundan yayılan bir akım çemberi olabilir ve bu akıma siz de kapılabilirsiniz. O yüzden akım tam anlamıyla kesilmeden yardıma koşulmamalıdır.
- Mümkünse hemen sigortalar kapatılmalıdır. Yüksek bir gerilim söz konusuysa ya da dış ortamdaysanız akımın kesilmesi için Tedaş ve itfaiyeden yardım istenmelidir.
- Kazazede ayaklarına ve kollarının altından gövdesine dolanacak bir ip yardımıyla çekilmeli ya da uzun yalıtkan bir sopa ile ittirilmelidir. Kazazedenin akım ile bağlantısını kesilmelidir. Eller kullanılarak yardım edilmesi gerekiyorsa da mutlaka elbiselerinden tutarak çekilmelidir.
- Kazazedenin dilinin boğazına kaçmaması için mutlaka yan yatırılmalıdır.
- Öksürme, hareket etme, nefes alma gibi yaşam belirtişleri görünmüyorsa hemen suni teneffüs yapılmalı ve kalp masajı uygulanmalıdır.
- Bir bandaj uygulanmalıdır. Yanmış alanlar steril gazlı bez bandajıyla (varsa) veya temiz bir bezle örtülmelidir. (Battaniye veya havlu kullanmayın, çünkü gevşek lifler yanıklara yapışabilir.)
- Kazazede mümkün olduğunca az hareket ettirilmeli ve acilen hastaneye götürülmelidir.
Telefon numaraları
Ambulans için 112
Enerjinin kesilmesi için elektrik arıza 186 ve itfaiye 110
